Samráðs gátt – opið samráð stjórnvalda við almenning

#1 Ragnar Þór Pétursson - 25.03.2023

25. mars 2023

Umsögn um mál nr. 61/2023: Stefnu um nýtt námsmat grunnskóla - Matsferil

Í drögum að stefnu um námsmat kemur réttilega fram að hlutverk samræmdra prófa hafi tekið breytingum á síðustu árum og áratugum. Gildir þar mestu sú umbylting að tiltekin niðurstaða úr samræmdu námsmati er ekki lengur forsenda fyrir inngöngu í framhaldsskóla. Fræðsluskylda til átján ára aldurs kallar enda á að að á mörkum skólastiga sé nám (eins og innan hvers skólastigs) nægilega sveigjanlegt til þess að nemendur geti blómstrað á ólíkum sviðum út frá eigin styrkleikum og áhugasviði. Stýrandi samræmd próf eða Landspróf geta beinlínis haldið aftur af færum nemendum, tafið þá í námi og stýrt stórum hópum í skaðlega miklum mæli í sömu rásirnar á sama hraða.

Ég fagna að fram komi í framlagðri stefnu að „[h]ugmyndafræði nýs skipulags námsmats [snúist] um að færa matið nær nemendum og kennurum sem verkfæri til umbóta, skólaþróunar og framfara.“

Eins fagna ég því sem fram kemur þar sem segir að „[h]onum sé ætlað að auka við verkfærakistu skóla landsins með heildstæðu safni valfrjálsra og fjölbreyttra matstækja til stuðnings leiðsagnarmats í skólum.“

Hér þarf að sýna trúmennsku

Það er hvorki sjálfgefið né auðvelt að efna til víðs samráðs um mats í skólum. Flestir haghafar sem að skólakerfinu standa (eða hafa á því sterkar skoðanir) hafa rótgróin viðhorf eða hagsmuni. Að fylkja skólasamfélaginu öllu um sömu stefnu ef heillaráð og gæta þarf þess sérstaklega þegar komið er að framkvæmdahluta verksins að þau sem þar halda á verkfærum sýni samferðafólki sínu þá tryggð að vinna af trúnaði við hinn sameiginlega málstað. Yrði útfærsla verkefnsins í ósamræmi eða jafnvel andstöðu við þá stefnumörkun sem unnin hefur verið er verra af stað farið en heima setið.

Þess vegna er gott að fá stefnumörkunarskjal í samráðsgátt stjórnvalda og sýna þar fram á hvert stefnt er.

Námsmat má ekki verða fjallabaksleið að stýringu náms

Stjórnvöld stýra skólakerfum með því að setja fram opinberar námskrár og stefnu. Gerðar eru miklar kröfur til slíkrar stefnumörkunar enda er menntun ekki aðeins faglegt heldur líka pólitískt og persónulegt viðfangsefni.

Námsmat er mikilvægt en það er flókið og viðkvæmt. Það getur hæglega orðið of stýrandi og heftandi og þar með staðið menntun fyrir þrifum. Beiting þess getur einnig opnað leið samfélagslegra átakalína inn í skólakerfið.

Á síðustu árum hafa skólar heimsins í auknum mæli orðið vígvöllur í samfélögum aukinnar skautunar. Íslenskt samfélag ber þess skýr merki að hér er samfélagsleg spenna að aukast sem og skautun á milli hópa. Á sama tíma stöndum við frammi fyrir gríðarstórum áskorunum, félagslegum, efnahagslegum og umhverfislegum. Við slíkar aðstæður þarf að járnspengja hin lýðræðislegu gildi utan um allar kerfisbreytingar á menntakerfinu og tryggja að skólar séu, óháð ríkjandi valdhöfum hverju sinni, sjálfstæðir til starfa sinna innan ramma gildandi laga.

Ég vek máls á þessu að gefnu tilefni. Við höfum orðið vitni að nýlegum tilraunum hluta löggjafarvaldsins til að stýra í smáatriðum starfsemi skóla. Við þekkjum einnig mýmörg dæmi þess á sveitarstjórnarstigi að þar hlutist pólitískir fulltrúar til um skólamál, jafnvel með háværum fullyrðingum um stórkostlegan árangur af slíkri stýringu.

Um leið og það er sjálfsagt að metnaðarfull sveitarfélög geri sitt besta til að stofna og viðhalda lærdómssamfélögum í skólum sínum þá er mikilvægt að muna að menntastefnur einstakra sveitarfélaga eiga sér hvorki stoð í lögum né öðrum reglum og hafa þá aðeins gildi séu þær raunsönn lýsing á þeim viðhorfum sem einkenna skólastarf í viðkomandi sveitarfélagi. Hlutverk fræðslunefnda er skýrt í lögum. Í einstaka sveitarfélögum hafa slíkar nefndir tekið sér mun víðtækara hlutverk en þar er kveðið á um - og þá stundum á kostnað sjálfræðis skólanna og kennaranna sem þar starfa. Blessunarlega eru hin dæmin fleiri, um sveitarfélög sem gerast bakhjarlar sinna og fylkja sér með skólafólkinu sínu undir gunnfána faglegs starfs skóla.

Sveitarstjórnarstigið er viðkvæmara fyrir pólitískum þrýstingi en ríkið. Þess vegna þarf að gæta þess sérstaklega að kjörnir fulltrúar eða starfsmenn sem vinna í skjóli þeirra hafi hvorki val um né geti fyrirskipað hvort og hvernig matsferli er beitt.

Það er lykilatriði að matsferill sé settur upp með þannig hætti að honum sé ekki hægt að beita til þess að ná stjórn á námi og kennslu. Sjái kennarar ekki not fyrir þau hjálpartæki sem liggja fyrir í þeirri „verkfærakistu“ sem matsferill er er ástæðulaust að nota þau.

Matsferill á að byggja á vönduðum verkfærum sem fólk vill nota

Verkfæri matsferils verða notuð ef þau eru góð, aðgengileg og hjálpleg. Orka stjórnvalda á að fara að tryggja að svo sé. Þau verða hvorki endanleg né tæmandi. Innreið gervigreindar og miklar samfélagsbreytingar gera það að verkum að fráleitt er að hugsa sér að á næstu árum komi fram mælitæki sem staðið geti óhögguð um langa hríð. Þess vegna má ekki fjárfesta um of í endanlegu kerfi sem skólastarf þarf síðan að reyna að passa í áratugum saman Ég minni á að forveri Menntamálastofnunar framleiddi gríðarmikið magn af ágætu námsefni upp úr aldamótum sem varð ónothæft nánast á einni nóttu þegar skipt var um staðal í vefmiðlun á snjalltækjum.

Það þarf raunsæi í þróun verkfærakistu matsferils. Engin stofnun mun fá ótakmarkað fjármagn til að viðhalda og efla slíkt tæki. Höfum í huga að við búum við innviði þar sem við höfum ítrekað lent í því að matstæki stjórnvalda hafa hrunið við notkun.

Námsmati er hvorki auðvelt að þróa né breyta. Landspróf stóðu yfir í þrjá áratugi og samræmd próf í hálfan fimmta áratug. Matsferil þarf að hugsa öðruvísi.

Verkfærin í verkfærakistu matsferils geta auðveldlega breyst ef málið er rétt hugsað frá upphafi. Sum munu úreldast, önnur þróast. Sum verða vinsæl, önnur ekki. Þannig mun matið sjálft breytast með tímanum, batna og vera í takt við námskrá, stefnu og strauma.

Um hlutverk gagna

Öll gagnaöflun úr matsferli er viðkvæm. Ég hvet starfsfólk ráðuneytisins til að kynna sér sérstaklega þá umræðu sem Jón Torfi Jónasson, fyrrverandi forseti Menntavísindasviðs HÍ, hefur haldið á lofti um gagnaöflun í skólastarfi.

Það er lykilatriði að matsferill sé ekki oftúlkaður eða misnotaður í þeim tilgangi að afla gagna.

Það væru fullkomin svik við þá hugmyndafræði sem lagt var upp með ef matsferill yrði notaður til að stórauka eftirlit stjórnvalda með námi nemenda. Ég tek þetta fram vegna þess að öll nýsköpun sem nýtir hugbúnað skapar slíkan freistnivanda. Skólinn hefur lent í stórkostlegum vanda við innleiðingu tækni í skólastarfs vegna ásælni eigenda tækni í að safna gögnum um notendur sína.

Sem kennari er ég meira en tilbúinn að nota góð verkfæri og víkka lærdómssamfélag það sem ég tilheyri svo að það innihaldi fagfólk sem starfar í menntamálaráðuneytinu og hjá undirstofnunum þess. Ég væri líka tilbúinn að standa að afmörkuðum skólaþróunarverkefnum með þessum aðilum, háskólum og öðrum, í því skyni að ástunda faglegt og nútímalegt skólastarf.

Ef svo færi að matsferill yrði þannig úr garði gerður að stjórnvöld eða stofnanir á vegum þess söfnuðu kerfisbundið öllum upplýsingum sem til yrðu við beitingu hans myndi ég aldrei nota verkfærin og ég myndi hvetja aðra kennara til þess sama.

Valdefling og traust

Ég hef á síðustu árum fengið dálitla innsýn í íslenskt menntakerfi og samanburð þess við menntakerfi annarra landa. Fulltrúar OECD hafa bent á að einn af styrkleikum íslensks menntakerfis sé vilji haghafa til samvinnu. Einn veikleiki þess sé að hér sé of mikið stuðst við stefnumörkun án vandlegrar framkvæmdar.

Það er gríðarlega mikilvægt að við nýtum styrkleika okkar og leiðum þetta mál til lykta þannig að það geirnegli það traust sem svona vegferð krefst af þátttakendum. Ef matsferill er rétt hugsaður og gerður verður hann brú á milli akademíu, skólastarfs og stjórnvalda þar sem aðilar standa saman að því að þróa skólastarf með fjölbreyttum hætti og miðla góðum hlutum. Ef matsferill er rangt framkvæmdur verður hann verri en bæði landspróf og samræmd próf - bautasteinn um vanhæfni íslenskra stjórnvalda til að fylgja stefnum sínum eftir.

Um traust

Mjög víða í stefnuskjali því, sem hér er til umræðu, eru undirsstrikaðir þeir þættir sem ég hef rætt hér að ofan. Margt er samt enn óljóst og þess vegna sendi ég þessa löngu umsögn. Í framkvæmd verður hið óskýra því miður gjarnan að einhverju vondu.

Ég treysti menntamálaráðherra og starfsfólki ráðuneytisins til að fylgja þessu máli eftir til enda þannig að það verði að uppbyggilegu afli í íslenskri skólaþróun. Slík traustsyfirlýsing frá kennara (og fyrrum fulltrúa kennara) til ráðuneytis og ráðherra er hvorki sjálfsögð né algeng. Það traust grundvallast á þeirri vinnu sem fram hefur farið hingað til í þessu máli - og það traust styrkist vonandi við frekari afgreiðslu þessa máls.

Traust er leyniefnið í menntasósunni. Þegar nemendur treysta kennurum og kennarar treysta nemendum virkar kennslustofan. Þegar stjórnendur treysta kennurum og öfugt virkar skólinn. Þegar skólafólk treystir stjórnvöldum og öfugt virkar skólakerfið.

Að lokum óska ég þess að matsferill fái að þróast í samstarfi fólks, breytast og verða að tæki til framfara.

Ragnar Þór Pétursson

kennari